post@deschoneschrijfster.nl 06 24 21 18 09

‘Beste bewoner’ – over genderneutrale taal

31/07/2017

De Nederlandse Spoorwegen kiezen voor genderneutraaltaal, hoorden we afgelopen week. ‘Dames en heren … ‘ is met ingang van de nieuwe dienstregeling verleden tijd. We worden straks aangesproken met ‘beste reiziger’. De Londense metro ging de NS voor in deze vorm van genderneutrale taal. ‘Ladies en gentlemen’ is vervangen door ‘good morning everyone’. Ook gemeente Amsterdam kiest voor een sekseneutrale aanspreekvorm als ‘beste inwoners’. Wat betekenen deze ontwikkelingen voor jouw organisatie? Is het beter om jouw huurder, inwoner of klant niet meer met ‘meneer’ of ‘mevrouw’ aan te spreken? In dit artikel zet ik enkele overwegingen voor je op een rij. 

Met genderneutraaltaal laat je zien dat je wilt aansluiten bij de belevingswereld van je klant, inwoner of huurder. Argumenten vóór zijn er genoeg:

• je sluit niemand uit
• je bent een organisatie van deze tijd
• een gemeente als Amsterdam en bedrijven als NS gingen je voor. Arriva overweegt een vergelijkbare aanspreekvorm.

Maar waarop baseer je je keuze? Eerst maar even terug in de geschiedenis.

Het gebruik van genderneutraaltaal is niet nieuw. In de jaren 70 schreven Casey Miller en Kate Swift The Handbook of Nonsexist writing. Hierin pleitten ze onder meer voor het gebruik van genderneutrale functienamen en het veralgemeniseren van het persoonlijk voornaamwoord ‘he / she’. In Nederland werd het in de jaren 70 en 80 gebruikelijk om namen van beroepen te neutraliseren. Ingewikkelde constructies als ‘medewerk(st)er’ en ‘bibliothecaris/-resse’ waren sindsdien niet meer nodig. Wat voorheen de mannelijke vorm was, werd een genderneutrale term: leraar, directeur, agent, enzovoort. De vroedvrouw werd verloskundige, de verpleegster verpleegkundige. Met als argument: het doet er niet toe of het werk door een man of vrouw wordt uitgevoerd. En dus hoef je de sekse niet te benadrukken. Het was wel even wennen voor veel mensen. Een bekend voorbeeld hiervan is het raadsel over de chirurg, beschreven in dit Taalunie-artikel over genderstrategisch taalgebruik.

De genderneutrale omschrijving van beroepen is allang gemeengoed. Je kunt je bijna niet meer indenken dat het voorstel van Agnes Verbiest eind jaren 70 om ‘bewindsman’ te veranderen in ‘bewindspersoon’ met hoongelach werd ontvangen.

Wel nieuw is de aandacht voor ‘dames / heren’ en ‘meneer / mevrouw’. Het vermijden van deze aanspreekvorm sluit aan bij een trend: er wordt vaker rekening gehouden met mensen die zich niet per se man of vrouw voelen. Denk bijvoorbeeld aan de genderneutrale toiletten die schoorvoetend in openbare gebouwen worden gerealiseerd. Ook het afschaffen van sekseregistratie is in opmars. Zo staat de aanduiding ‘man’ of ‘vrouw’ al niet meer op de ov-chipkaart en zien we op de volgende stempas ook geen ‘m/v’ meer staan. Het Transgender Netwerk Nederland is blij met de stap van NS om het gebruik van ‘dames en heren’ te schrappen. Bestuurslid Brand Berghouwer zegt in Trouw van 29 juli 2017: ‘De Nederlandse Spoorwegen zijn het eerste grote bedrijf dat deze stap neemt. Dan volgen er altijd meer.’

De stap van NS leidt tot veel ophef. Waarom? Ik las de laatste dagen op Twitter en in ingezonden brieven in de krant: willen ook transgenders niet júist graag met ‘dames’ of ‘heren’ worden aangesproken? Anita Middelkoop, woordvoerder van NS, zegt dat NS het belangrijk vinden dat iedereen zich aangesproken voelt. Dus ook de non-binaire transgenderpersonen; 5,7 procent van de mannen en 4 procent van de vrouwen die zich niet thuisvoelen in het hokje ‘man’ of vrouw’ (bron: Sociaal Cultureel Planbureau). Bovendien vinden de Nederlandse Spoorwegen ‘beste reizigers’ minder afstandelijk en meer van deze tijd.

Theoloog des Vaderlands Janneke Stegeman reageert op deze verontwaardiging, ik citeer haar Facebookbericht van 28 juli 2017: ‘Dus je mannelijkheid of vrouwelijkheid is zo wankel dat zelfs de treinconducteur die moet bevestigen met een ronkend Dames en heren!, maar je kunt je niet voorstellen dat andere reizigers het fijn vinden dat eenvoudig hun aanwezigheid wordt erkend – ook als zij niet binnen eerder genoemde vakjes vallen? (…) Ik ben heel erg blij met reizigers in plaats van dames en heren, ook al is het een klein stapje. En ik word verdrietig en boos van mensen die over het hoofd zien dat dit voor een groep medemensen belangrijk is: taal waarin zij ook worden meegenomen. Het doet (ook mij) pijn, als je dit afdoet als onzin.’

Een belangrijke kanttekening is er echter ook. Taal is namelijk per definitie onderscheidend. Genderneutraaltaal is een vorm van inclusieve taal. Dat is taal die niemand uitsluit op grond van leeftijd, etniciteit, geslacht, seksuele voorkeur enzovoort. ‘Het streven naar inclusiviteit is loffelijk, maar als “niet uitsluiten” neerkomt op “niet onderscheiden” krijgen taalgebruikers het binnenkort nog lastig,’ schrijft hoofdredacteur van Van Dale Ton den Boon zaterdag in Trouw (lees hier het artikel Regenboogtaal geeft nieuwe taboes). Onderscheidende benamingen beschrijven de diversiteit van onze wereld. Inclusiviteit en uitsluiting van woorden zijn dan ook met elkaar in tegenspraak, stelt Den Boon.

Ook is het lastig om consequent te zijn in het vermijden van mannelijke en vrouwelijke vormen in de taal. Want wat te denken van de persoonlijke voornaamwoorden ‘hij’ en ‘zij’? Sinds vorig jaar bestaat er een nieuw non-binair voornaamwoord: ‘hen’. Dit is een neutrale aanduiding van een persoon. Het voordeel van ‘hen’ is dat het de identiteit zichtbaar maakt van mensen die zich geen man of vrouw voelen. En het woord emancipeert. Het woord is echter nog nauwelijks bekend en wordt daarom amper gebruikt. (lees meer over ‘hen’ in het Correspondent-artikel Geen man of vrouw? Dan ben je voortaan een ‘hen’).

Maar als je kiest voor een genderneutrale aanhef, hoe doe je dat dan? Ik geef je enkele alternatieven voor ‘dames en heren’. Schrijf je een persoonlijke brief aan je klant, dan kun je natuurlijk nog steeds ‘meneer’ of mevrouw’ in de aanhef gebruiken. Je klant staat immers zo in jullie systeem geregistreerd. En dus schrijf je ‘Beste mevrouw Jainandunsing’ of, als jullie nog ‘geachte’ gebruiken, ‘Geachte heer Van der Spoel’. (Overigens zou het de moeite waard zijn om klanten of inwoners de kans te geven de aanduiding ‘man’ of ‘vrouw’ uit je systeem te laten verwijderen). In algemene brieven kun je kiezen voor een aanhef als:

• ‘Beste bewoners’
• ‘Beste stadsgenoten / Beste Utrechters, Middelburgers, Groningers’, enzovoort
• ‘Beste mede-ondernemers’
• ‘Gewaardeerde klanten’

Daarnaast heeft Transgender Netwerk Nederland een handige gids voor redacteuren en journalisten uitgegeven over genderneutraal taalgebruik.

Tot slot: alles went! Vroeger was het normaal om onderscheid te maken tussen getrouwde en ongetrouwde vrouwen. De aanspreekvorm van een mejuffrouw veranderde na haar huwelijk in mevrouw. (Voor mannen bestond dit onderscheid grappig genoeg niet, maar dat terzijde) Inmiddels vinden we deze waterscheiding ondenkbaar. En dat de chirurg of de directeur een vrouw blijkt te zijn, daar kijken we totaal niet van op. Daarom heb ik er alle vertrouwen in dat ook de nieuwste vorm van genderneutraaltaal zal wennen. Wij taalgebruikers zijn er flexibel genoeg voor.